Γιατί εξεγείρονται οι Άραβες (Μέρος Α & Β)

1. Μπροστά σε μια νέα τάξη στη Μεσόγειο

Σήμερα πιθανώς βιώνουμε τη συ­νολική ανατροπή του σκηνικού όσον αφορά τη Μεσόγειο. Η Αίγυπτος και η διάδοχη κατάσταση που θα προκύψει μετά την εξέγερση που έλαβε χώρα τις προηγούμενες εβδομάδες, θα καθορί­σουν σε μεγάλο βαθμό το ποια θα είναι η εξέλιξη σε ολόκληρη τη μεσογειακή λεκάνη.

Ένα είναι πάντως σίγουρο. Τίποτε δεν θα είναι όπως πριν. Μολονότι εί­ναι ακόμα πολύ νωρίς για να καταλή­ξουμε σε σίγουρα συμπεράσματα, οι εξελίξεις είναι δραματικές. Η θυσία του ήρωα Μπουαζίζι θα αναδειχτεί σε εκείνες τις σπάνιες ιστορικές στιγμές που καθορίζουν την εξέλιξη της ιστορί­ας. Γιατί δύο μήνες μετά τη θυσία αυ­τού του ανθρώπου όλη η Μέση Ανατο­λή βρίσκεται σε αναβρασμό.

Στον Λίβανο η Χεζμπολά είναι και επίσημα πλέον ο κύριος παίκτης στην πολιτική σκηνή. Ο γελοίος Χαρίρι, που απέκτησε την εξουσία μέσα από τον μπαμπά του, μετά την εξευτελιστική του επίσκεψη στην κ. Κλίντον, όπου δεν μπορούσε καν να... περιμένει για να διαβάσει αυτά που του είχε υπαγο­ρεύσει η Κλίντον αντικαταστάθηκε.

Οι Λιβανέζοι το μόνο που έκαναν ήταν να τον μουντζώσουν και να προχωρήσουν στον σχηματισμό νέας κυβέρνησης.

Η νέα μόδα στον αραβικό κόσμο φαίνεται ότι είναι η... απόλυση κυβερ­νήσεων. Μετά τον Λίβανο ακολούθη­σε η επανάσταση της Τυνησίας, όπου η κατάσταση είναι ακόμα έκρυθμη.

Έπειτα ακολούθησε η παραίτηση του Μουμπάρακ και η αποπομπή της κυ­βέρνησής του. Μετά, στην Ιορδανία ο βασιλιάς ξαπόστειλε κι αυτός την κυ­βέρνησή του. Ακολούθησε, μόλις πριν από λίγες μέρες, η Παλαιστινιακή Αρ­χή. Ενώ, όπως φαίνεται, δύσκολες στιγμές περνά η κυβέρνηση της Υεμέ­νης και με αγωνία μετράει τις μέρες ο Άσαντ. Οι Ιρανοί, που χαριεντίζονταν στα μικρόφωνα για τη νέα ισλαμική Μέση Ανατολή, κατέβασαν δέκα χιλι­άδες αστυνομικούς στους δρόμους για να αντιμετωπίσουν τους διαδηλωτές.

Στην Αλγερία, η κυβέρνηση, μολονότι μοιράζει αφειδώς υποσχέσεις, έχει να αντιμετωπίσει τους χιλιάδες διαδηλω­τές και έχει προχωρήσεις σε εκατοντά­δες συλλήψεις. Στο Μπαχρέιν δύο οι νεκροί διαδηλωτές.

Προφανώς, αυτό που «εξαπέλυσε» ο Μπουαζίζι δεν ήταν άλλο από μία «πυρκαγιά στο μυαλό», ένα αίσθημα ενότητας που γαλβάνισε την αντίδρα­ση απέναντι σε τυραννικά καθεστώτα, απέναντι στη διαφθορά, απέναντι στην κυριαρχία μίας μικρής οικονομικής και πολιτικής ελίτ. Γιατί, όταν ο ι διαδηλωτές συγκεντρώνονται στις δεκάδες πλέον «πλατείες ελευθερίας» εκφράζοντας την αλληλεγγύη τους, στην πραγματι­κότητα αντιστέκονται στους κυβερνή­τες τους. Για άλλη μια φορά, το κεντρικό διακύβευμα, για πρώτη φο­ρά μετά την κατάρρευση της αποικιοκρατίας στη Μέση Ανατολή, αναδεικνύεται το αίτημα της αυτοδιεύθυνσης των λαών της περιοχής.

2. Η διαμόρφωση των αραβικών ελίτ

Οι άρχουσες ελίτ που προέκυψαν μετά την πρώτη κατάλυση της αποικιο­κρατίας διαμόρφωσαν μία εξουσία που βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην οικειοποίηση του κράτους και στις θε­σμικές εξουσίες του στρατού, των μη­χανισμών ασφάλειας και του κομματι­κού μηχανισμού. Αυτές οι ελίτ δεν προ­έρχονται από κάποιο φυλετικό υπόβα­θρο ή από κάποιον άλλο ταξικό σχη­ματισμό. Αυτό σε κάποιο βαθμό τους επέτρεψε να εκφράσουν μια κάλπικη, όπως θα δούμε παρακάτω, αντιπροσωπευτικότητα.

Τα αραβικά καθεστώτα βασίστηκαν σε μία απλή συμφωνία, που χτίστηκε τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Οι κυβερνήσεις θα διασφαλίσουν ισό­τιμη και καθολική πρόσβαση σε βα­σικά αναγκαία αγαθά, όπως φαγητό, στέγαση, εκπαίδευση και υγεία, και ως αντάλλαγμα επιδίωκαν την πολιτική συγκατάθεση των λαών. Σε όσες χώρες υπήρχε πετρέλαιο, αυτό ήταν εύκολο.

Ακόμα και σε χώρες χωρίς πετρέλαιο οι μαζικές προσλήψεις στο Δημόσιο με έναν αξιοπρεπή μισθό ήταν αρκετό. Αυτά τα μέτρα είχαν ωστόσο την ανά­γκη επιδοτήσεων σε αλεύρι, ζάχαρη, βενζίνη και άλλα αγαθά ευρείας κα­τανάλωσης. Αναφέρω χαρακτηριστικά ότι μέχρι πριν από λίγα χρόνια τα σπίτια στην Αίγυπτο είχαν γελοία ενοίκια για­τί παλιοί νασερικοί νόμοι απαγόρευαν την αύξησή τους.

Τα εργατικά συνδικάτα στις αραβι­κές χώρες, που πολλές φορές είχαν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση από τους αποικιοκρά­τες, γρήγορα ενσωματώθηκαν, κυρίως λόγω του ότι τα μέλη τους προέρχο­νταν σε μεγάλο βαθμό από τον κρατι­κό τομέα.

Βέβαια, τα μέτρα που αναφέρθηκαν, αρχικά βελτίωσαν κατά πολύ το βιοτι­κό επίπεδο των πολιτών. Από την άλλη, ενώ διασφάλισαν τη νομιμοποίηση των κυρίαρχων ελίτ, παράλληλα δημιούρ­γησαν στον κόσμο προσδοκίες ότι οι κυβερνήσεις πρέπει γενικά να δρουν έτσι ώστε να περιορίζουν τις ανισότη­τες και να προωθούν την κοινωνική ευ­ημερία μέσω των δημοσίων δαπανών. Επιπλέον, αυτός ο ιδιότυπος κρατισμός ήταν και εκφραστής του εθνικού.

Όπως και να 'χει, το σίγουρο ήταν ότι οι κυρίαρχες αραβικές ελίτ είχαν μια συγκεκριμένη οικονομική λογική, την οποία περιγράφουν οι Henry και Spinborg. Μεταφράζω λοιπόν: «Δι­ευθετήσεις για την πρόσοδο από την οικονομία που έχουν γίνει μεταξύ της πολιτικής ελίτ και των καπιταλιστών στην Αίγυπτο αποθαρρύνουν την ανά­πτυξη που βασίζεται στις εξαγωγές, γιατί η πολιτική ελίτ μπορεί να αισχροκερδεί με την τοπική αγορά, αλλά όχι και με τις παγκόσμιες αγορές. Στους καπιταλιστές - φιλαράκια με την πολι­τική εξουσία, παρέχονται ολιγοπώλια ή μονοπώλια που μπορούν να τα εκμε­ταλλευτούν, αφήνοντας τις πιο αντα­γωνιστικές και με μεγαλύτερο ρίσκο επιχειρηματικές δραστηριότητες, που είναι προσανατολισμένες στις εξαγω­γές, σε όσους δεν έχουν τη διάθεση ή δεν μπορούν να στήσουν συμφωνίες με την πολιτική ηγεσία. Έτσι το αποτέ­λεσμα είναι ότι η πλειονότητα της οικο­νομικής δραστηριότητας αποτελείται από μικρο-επιχειρήσεις, μεγάλο μέρος των οποίων έχει περάσει στην παραοι­κονομία. Τέτοιες επιχειρήσεις υποφέ­ρουν από έλλειψη κεφαλαίου, τεχνο­λογίας, παραγωγικών δυνατοτήτων.

Η περίπτωση της Παλαιστίνης, ως πιο πρόσφατη, είναι χαρακτηριστική. Ο Αραφάτ και οι επίγονοί του έστη­σαν έναν τεράστιο μηχανισμό σωμά­των ασφαλείας και δημιούργησαν από τα πρώτα χρόνια εξουσίας 65.000 θέ­σεις απασχόλησης στην κυβέρνηση, η οποία έφτασε τελικά να απασχολεί το 19% περίπου του εργατικού δυνα­μικού των Κατεχόμενων. Τα νούμερα για Αίγυπτο και Τυνησία είναι ακόμα μεγαλύτερα, με την Αίγυπτο να φτάνει το 30%.

Τώρα, πώς συνδέονται όλα αυτά με την παγκοσμιοποίηση; Η Αίγυπτος, όπως και η Τυνησία λίγο αργότερα, πέρασαν από διάφορες φάσεις. Μετά όμως τη δεκαετία του 1980 κατά κύ­ριο λόγο, μέσα από διάφορες παρεμ­βάσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ οι αιγυπτιακές ελίτ άρχισαν να προχωρούν σε προγράμματα «αποκρατικοποιήσεων», περιορισμού του δημόσιου τομέα, εισροής άμεσων ξέ­νων επενδύσεων, ξεπουλήματος της δημόσιας περιουσίας. Όλα αυτά κρά­τησαν μέχρι τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, όταν κατέστη πια σαφές ότι ούτε ο δημόσιος τομέας ούτε οι μη αποδοτικές διευθυνόμενες από το κράτος επιχειρήσεις μπορούσαν πλέον να απορροφήσουν τις νέες γενιές που εισέρχονταν στην αγορά εργασίας. Παράλληλα, με τις προτροπές του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας, οι δαπάνες για την εκπαίδευση και την κοινωνική προστασία περιορίστηκαν, μολονότι οι δαπάνες για τον στρατό παρέμεναν στα ίδια επίπεδα, για να διατηρούν την πίστη αυτών των στρωμάτων προς το καθεστώς. Επιπλέον, κάτω από τα ίδια προγράμματα άρχισαν να αποσύρονται οι επιδοτήσεις προς βασικά αγαθά, με σημαντικές συνέπειες για το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού.

Αυτές οι πολιτικές, που φυσικά είχαν ορισμένα όρια λόγω της κρατικιστικής φύσης των καθεστώτων, είχαν βέβαια συγκεκριμένες κοινωνικές επιπτώσεις σε βάθος χρόνου. Κατ' αρχάς δημιούρ­γησαν μια «επιχειρηματική - κλεπτο-κρατική» ελίτ που ωφελήθηκε από το ξεπούλημα της κρατικής περιουσίας, την οποία αγόρασε σε πολύ χαμηλές τιμές. Δεύτερον, δημιουργήθηκε ένα εσμός επιχειρηματιών, με διασυνδέ­σεις κυρίως με τις ΗΠΑ, που λυμαίνο­νταν πλουτοπαραγωγικούς πόρους της χώρας. Ο υιός του Μουμπάρακ ήταν ο κύριος εκφραστής αυτής της ελίτ και, όχι τυχαία, ο Μουμπάρακ στην προ­σπάθειά του να διασωθεί ξεπέταξε τον υιό ενώ από την άλλη πάγωσε πολ­λούς τραπεζικούς λογαριασμούς και περιουσιακά στοιχεία αυτών των επι­χειρηματιών.

Ωστόσο, οι νεοφιλελεύθερες πολι­τικές είχαν κι ένα άλλο αποτέλεσμα.

Περιόρισαν τη διακριτική ευχέρεια των κυβερνήσεων να... διορίζουν στο Δημόσιο έτσι ώστε να κατευνάζουν τις κοινωνικές διαμαρτυρίες. Πέραν τού­του, οδήγησαν και στον περιορισμό των μισθών στον τομέα αυτό δημιουρ­γώντας ευρεία δυσαρέσκεια. Αξίζει να αναφερθεί ότι στην Αίγυπτο δημιουρ­γήθηκαν ανεξάρτητα κρατικά συνδικά­τα, τα οποία μάλιστα ήταν δραστήρια

και στην εξέγερση, ενώ στις πορείες οι δημόσιοι υπάλληλοι κατέβαιναν ανεμί­ζοντας το μισθολόγιό τους.

Η παγκοσμιοποίηση είχε όμως και μία άλλη επίπτωση, που θα δούμε πα­ρακάτω και έχει να κάνει με τη δημι­ουργία νέων πολιτικών υποκειμένων.

3. Οι νέες κοινωνικο-οικο-νομικές ομάδες που πυ­ροδότησαν την επανάσταση

Εδώ θα καταγράψω τρεις ομάδες που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο συ­νέβαλαν στην πρόσφατη επαναστατική διαδικασία. Επιτρέψτε μου εδώ να ση­μειώσω ότι, αντίθετα με το γεγονός ότι παρουσιάζεται στα μέσα ως μία εξέ­γερση χωρίς ηγεσία, αυτό που πραγμα­τικά αναδύεται είναι ένα μάλλον καλά οργανωμένο κίνημα που αποτελείται από μαθητές / σπουδαστές, ακτιβιστές στα εργοστάσια, δικηγόρους, κάποι­ους διανοούμενους, τους ισλαμιστές, κάποια πολιτικά κόμματα και διάφο­ρους άλλους που επιδιώκουν την αλ­λαγή. Από το 2004 έως τις αρχές του 2010 η Αίγυπτος είχε την εμπειρία πά­νω από 3.000 διαδηλώσεων. Το 2008, το κίνημα της 6ης Απριλίου έφτασε τα 100.000 και κάλεσε σε γενική απεργία. Ενδιαφέρον είναι ότι τον περασμένο Φεβρουάριο δη­μιουργήθηκε και η Ανεξάρτητη Συνδικαλιστική Ομοσπονδία. Αυτά τα κινήματα δεν έχουν σχέση ούτε με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα ούτε με τις παλιές γενιές του Νασερισμού. Ωστόσο, μεταξύ των αι­τημάτων τους, είναι η προστασία της εθνικής μεταποίησης, των μικρών γε­ωργών, απαιτούν περισσότερες δημό­σιες επενδύσεις στην εθνική ανάπτυ­ξη και έτσι, κατά κάποιον τρόπο, έχουν κοινό μέτωπο με τους «εθνικούς επι­χειρηματίες», τους οποίους αναφέρω περιληπτικά παρακάτω.

(Στο επόμενο φύλλο το Β' μέρος)

Οι εργάτες, οι γυναίκες και οι νέοι

Η εξέγερση λοιπόν ξεκίνησε από τη σύγκλιση δύο σημαντικών δυνάμεων που αναπτύσσονται στην Αίγυπτο τα τελευταία χρόνια: το κίνημα το εργα­τών για δικαιώματα και το κίνημα ενά­ντια στην ωμότητα της αστυνομίας. Και στα δύο κινήματα μεγάλης, σημασίας ήταν η συμμετοχή των γυναικών.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η δυναμική των εργατών δεν πηγάζει από την περιθωριοποίησή τους ή από τη φτώχεια. Το αντίθετο. Πηγάζει από την κεντρι­κή θέση στη νέα οικονομική δυναμι­κή που αναπτύσσεται στην Αίγυπτο.

Τα τελευταία χρόνια η Αίγυπτος έχει καταστεί κέντρο επενδύσεων στη με­ταποίηση. Αρκετές ρωσικές ζώνες ελεύθερου εμπορίου, κινεζικές επεν­δύσεις, επενδύσεις από Βραζιλία, Τουρκία, τις Δημοκρατίες της Κεντρι­κής Ασίας ακόμα και από χώρες του Κόλπου που προσπαθούν να επενδύ­σουν παραγωγικά τα εισοδήματά τους από τα πετρέλαια. Κύριοι τομείς επεν­δύσεων έχουν υπάρξει οι οικοδομές, τα εμπορικά κέντρα, οι υποδομές, η κλωστοϋφαντουργία και η ένδυση, η πληροφορική και άλλου τύπου δουλει­ές με το κομμάτι.

Πολλές από αυτές τις θέσεις εργασίας, κυρίως στην υφαντουργία, την ένδυση και την κατασκευή παιχνιδιών, κατα­λαμβάνουν οι γυναίκες. Έτσι στα γνω­στά sweatshops θα δεις γυναίκες να φτιάχνουν παπούτσια και πορτοφόλια, να συναρμολογούν υπολογιστές και παιχνίδια για πώληση στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και τον Κόλπο.

Όλοι οι παραπάνω εργαζόμενοι, μαζί με τους εργαζόμενους σε εργοστάσια, αποτέλεσαν τη μαγιά για το Κίνημα της 6ης Απριλίου του 2008, το κίνημα Κιφάγια. Έτσι, μολονότι ήταν ο Μπουαζίζι που ξεκίνησε όλη αυτή την κίνη­ση και η Άσμα Μαχφούζ στην Αίγυπτο που με ένα μήνυμά της στο YouTube και με το μοίρασμα χιλιάδων χειροποί­ητων προκηρύξεων στις παραγκουπόλεις του Καΐρου, αυτοί προσέφεραν την οργανωτική πλατφόρμα.

Οι... μικροπιστώσεις

Οι γυναίκες συμμετείχαν και με έναν άλλο τρόπο. Όπως αναφέραμε, οι πο­λιτικές του ΔΝΤ περιόρισαν τις δαπά­νες για κοινωνική προστασία. Αντί αυ­τού, η κυβέρνηση άρχισε να προωθεί τον θεσμό που είναι πολύ της μόδας τελευταίως: τις μικροπιστώσεις. Έτσι, αντί της κοινωνικής αλληλεγγύης, προωθείται η ατομική αντιμετώπιση των προβλημάτων και αυξάνεται η χρέωση των ανθρώπων. Αυτά τα δά­νεια που τα προώθησαν με μανία το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, είχαν ως πληθυσμό - στόχο τις γυναίκες και τη νεολαία. Όμως στον βαθμό που αυτός ο πληθυσμός συνήθως δεν έχει κάτι για να βάλει ως εγγύηση για το δάνειο, όταν παρουσιαστούν προβλή­ματα στην αποπληρωμή του παρεμβαί­νει η αστυνομία και ο ποινικός νόμος.

Η ωμότητα της αστυνομίας του Μου­μπάρακ ήταν γνωστή και οι μέθοδοι εκβιασμού επίσης. Μάλιστα η αστυνο­μία είχε σεξουαλικοποιήσει κατά πολύ τη «ρύθμιση» της επιχειρηματικότητας της μικροκλίμακας. Έτσι, τα οικονομι­κά συμφέροντα αυτής της μαζικής τά­ξης μικροεπιχειρηματιών αποτελούν τη βάση για το τεράστιο και παθιασμέ­νο κίνημα ενάντια στην αστυνομική ωμότητα.

Άλλωστε ήταν ο φόνος ενός νέου πριν από δύο χρόνια, που έγινε και σύμβο­λο της επανάστασης, του Χάλεντ Σαϊντ (από αυτόν πήρε το όνομά της και μια διεύθυνση στο Facebook με χιλιάδες σήμερα «φίλους»).

Σε μία ιστορία που μοιάζει με αυτή του Μπουαζίζι, η αστυνομία τού ζή­τησε ταυτότητα και μίζα - γιατί κατά ένα μέρος ήταν ιδιοκτήτης του Ίντερνετ καφέ. Όταν αυτός αρνήθηκε, τον χτύπησαν τσακίζοντας το κεφάλι του μπροστά σε όλο τον κόσμο που ήταν εκεί.

Μία αστυνομία που απαιτεί μίζες, πα­ρενοχλεί και ταλαιπωρεί μικροεπιχει­ρηματίες και χτυπά όσους αρνούνται να υποταχτούν σε αυτήν, είναι μια δι­αδεδομένη πρακτική. Ίντερνετ καφέ, μικρές βιοτεχνίες, μικρά λεωφορεία, πλυντήρια και σιδερωτήρια, γυμνα­στήρια και μία σειρά από άλλες τέτοι­ες επιχειρήσεις είναι οι πραγματικοί άνθρωποι πίσω από τον εικονικό χώρο του Facebook και αποτελούν την κατώ­τερη μεσαία τάξη της Αιγύπτου.

Ξαναγυρνώ εδώ στη γυναικεία διά­σταση όπως αυτή εκφράστηκε και στην ίδια την εξέγερση. Τις πρώτες μέρες χιλιάδες γυναίκες συμμετεί­χαν στην εξέγερση. Τότε η αστυνομία και τα παρα-αστυνομικά σώματα, που αποτελούνταν από αποβράσματα του Μουμπάρακ, έβαλαν ως στόχο τους τις γυναίκες μέσω παρενοχλήσεων, κρατήσεων και βιασμών. Μετά, όταν ανέλαβε ο στρατός και οι ομάδες πο­λιτών που περιφρουρούσαν τις γειτο­νιές, ήθελαν να βγάλουν τις γυναίκες από την πλατεία της Απελευθέρωσης.

Οι γυναίκες αντέδρασαν λέγοντας ότι αυτές αποτελούν τον πυρήνα της εξέ­γερσης. Μία συμμαχία που περιελάμ­βανε ομάδες όπως η της 6ης Απριλίου, ομάδες ενάντια στις παρενοχλήσεις, ομάδες πολιτικών δικαιωμάτων και η γυναικεία πτέρυγα των Αδελφών Μου­σουλμάνων, κατέβηκε στις 7 Φεβρου­αρίου στους δρόμους κατά χιλιάδες.

Ποντίκι » ΚΟΣΜΟΣ

(ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΟ “Π” ΣΤΙΣ 31-03-11)

0 ΣΧΟΛΙΑ

---

Γιατί εξεγείρονται οι Άραβες

Του Κωνσταντίνου Δ. Γεώρμα

Διδάκτορα Κοινωνιολογίας, συγγραφέα

ΜΕΡΟΣ Β’

Ο στρατός της Αιγύπτου είναι ένα πολύπλευρο πράγμα. Μετά τις συμφωνίες με το Ισραήλ και μη έχοντας τι να κάνει, είπε να το ρίξει στις μπίζνες. Κατέχοντας μεγάλες εκτάσεις, άρχισε να συμμετέχει σε αναπτυξιακά προγράμματα που είχαν να κάνουν με τον τουρισμό, τα εμπορικά κέντρα και τα τουριστικά θέρετρα που αναφέρα­με.

Έτσι, από τη μία μισεί τον γιο του Μουμπάρακ που ξεπουλά εθνική γη στους ξένους, είτε Αμερικανούς είτε Ευρωπαί­ους. Από την άλλη, θέλει και τη σταθε­ρότητα και μία μετριοπαθή πολιτική για να προσελκύει εύπορους δυτικούς του­ρίστες.

Πάντως, σε γενικές γραμμές, ο στρα­τός μοιάζει να δρα ως ένας εθνικός φορέας και εκπρόσωπος της μεσοαστικής τάξης (εννοείται πλην των μυστικών υπηρεσιών, στις οποίες προΐσταται ο Σουλεϊμάν).

Οι επιχειρηματίες

Υπάρχει ένα ευρύ φάσμα επιχειρη­ματικών ομάδων που αναδύθηκαν τα τελευταία χρόνια. Ένα μέρος από αυ­τούς, όπως είδαμε, είναι δημιούργημα των επενδύσεων από χώρες όπως η Ρω­σία, το Καζακστάν, το Αζερμπαϊτζάν, το Ισραήλ, το Ντουμπάι, η Κίνα, η Τουρκία και η Βραζιλία. Μέρος αυτών των επιχει­ρηματιών βρήκε κεφάλαια από τα εμβά­σματα που προέρχονταν από Αιγυπτίους που συμμετείχαν στο αναπτυξιακό και κατασκευαστικό μπουμ στα Εμιράτα.

Σε αυτή τη νέα ομάδα συμμετέχουν και άτομα όπως ο γνωστός μας Σαουίρις, ο οποίος, όπως ίσως γνωρίζετε, πρότεινε και μία μεταβατική κυβέρνη­ση «τεχνοκρατών», η οποία βέβαια πε­ριλαμβάνει και αυτόν.

Στην ομάδα αυτή των μεγάλων και μεσαίων «εθνικών επιχειρηματιών» ανήκουν και μέλη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Έχει ενδιαφέρον εδώ να δούμε ότι τα τελευταία χρόνια ο Μουμπάρακ είχε κάνει κινήσεις για να «προ­σεταιριστεί» την Αδελφότητα. Τους επε­τράπη η συμμετοχή στις εκλογές ως ανεξάρτητων υποψήφιων και τους επε­τράπη να συμμετάσχουν στην οικονομι­κή ανάπτυξη της τελευταίας δεκαετίας.

Ως επιχειρηματίες κατέστησαν ιδιο­κτήτες εταιρειών κινητής τηλεφωνίας και ακινήτων, εντασσόμενοι έτσι στη νέα μεσαία και ανώτερη τάξη.

Όσον αφορά την ηθικότητα, ο Μουμπάρακ έχει προκαλέσει διάφορα επει­σόδια και έχει υψώσει την ισλαμική ση­μαία ενάντια στις μόνες εργαζόμενες γυναίκες, τους ομοφυλόφιλους, τους χρήστες του διαδικτύου που πιστεύουν στον διάβολο, σε όσους εκτρέφουν γου­ρούνια, σε καταληψίες κατοικιών και σε διάφορες θρησκευτικές μειονότητες. Στις εκστρατείες ηθικής του έκαψε βι­βλία, παρενόχλησε γυναίκες και εξεδίωξε καθηγητές πανεπιστημίου. Συνε­πώς, την ισλαμική εκδοχή οι Αιγύπτιοι μπορούμε να πούμε ότι την έχουν ήδη γευτεί και τη μισούν.

Η «νέα παλιά φρουρά» της Αδελφό­τητας, η μετά το 1980 ηγεσία, εστίασε κυρίως σε πολιτικές που είχαν να κά­νουν με τον πολιτισμό, την ηθική και τη ταυτότητα. Ο πολιτιστικός και ηθι­κός συντηρητισμός θεωρείται από τους ίδιους ως η ειδοποιός διαφορά απέναντι στις άλλες πολιτικές δυνάμεις. Σήμερα βέβαια η Μουσουλμανική Αδελφότητα έχει αλλάξει. Τώρα υποστηρίζει τον πο­λιτικό πλουραλισμό, τη συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική και τον ρόλο των χριστιανικών και σιιτικών μειονοτή­των ως πολιτών.

Παρ’ όλα αυτά η άνοδος των νέων κι­νημάτων, του εργατικού, του κινήματος των κοινωνικοπολιτικών δικαιωμάτων δεν ήταν χωρίς απώλειες γι’ αυτούς. Τε­λευταία νέα αναφέρουν ότι μέρος των γυναικείων ομάδων τους και της νεο­λαίας προσχώρησε στο κίνημα της 6ης Απριλίου.

Όπως γνωρίζετε, πέρα από τα οικο­νομικά, υπάρχει το ζήτημα της εθνικής υπερηφάνειας, της κουλτούρας, της αν­θρώπινης αξιοπρέπειας. Υπάρχει το αίτημα της ελευθερίας, μίας ζωής πέρα από τον φόβο, μίας ζωής με αξιοπρέ­πεια.

Σε επίπεδο ηθικής όλα τα προηγού­μενα χρόνια αυτά τα αυταρχικά καθε­στώτα καλλιέργησαν την εκδήλωση ό,τι χειρότερου υπάρχει στις αραβικές κοινωνίες: του φανατισμού, του σεχταρισμού και του εγκλήματος. Άλλωστε, όπως είδατε, πίσω από τη βομβιστική ενέργεια που μακέλεψε τους κόπτες στην Αλεξάνδρεια ήταν ο υπουργός Εσωτερικών!

Εθνικισμός

Μέχρι τώρα αυτά τα αραβικά κα­θεστώτα, για να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους, καλλιεργούσαν έναν επι­φανειακό εθνικισμό, χωρίς καμιά ανα­φορά στο εθνικό συμφέρον ούτε σε κά­ποια κοινή αίσθηση υπερηφάνειας που να βασίζεται σε επιτεύγματα στον οικο­νομικό, πολιτικό ή επιστημονικό τομέα. Δεν δίσταζαν να χρησιμοποιούν τσιτάτα ενάντια στο Ισραήλ, καλλιεργώντας μία ψευδή και άνευ ουσίας αραβική ενό­τητα έτσι ώστε να χειραγωγούν τα αι­σθήματα των λαών τους, όταν την ίδια στιγμή ξεπουλούσαν ή σφαγίαζαν τους Παλαιστίνιους.

Φανταστείτε τους αραβικούς λαούς να παρακολουθούν τη σφαγή των Πα­λαιστινίων στη Γάζα και η Αραβική Ένω­ση να βγάζει απλώς ανακοινώσεις. Το γεγονός αυτό όσο και οι κάλπικες εκλο­γές του Μουμπάρακ ήταν σημεία που καθόρισαν τη μοίρα του.

Όλα αυτά καλλιεργούσαν στην αρα­βική ψυχή την αίσθηση της αποτυχίας, του μάταιου. Η αποτυχία υπεράσπισης της Παλαιστίνης ή του Ιράκ συμβόλιζε την αραβική ανικανότητα. Και αυτή η ανικανότητα είχε διαιωνιστεί από την κατάσταση φόβου και παράλυσης την οποία βίωνε ο περιθωριοποιημένος μέσω της κοινωνικής αδικίας και συντεθλιμμένος από τους καλολαδωμένους μηχανισμούς καταστολής Άραβας πολίτης.

Το αιγυπτιακό καθεστώς είχε καλλι­εργήσει μία κουλτούρα όπου η αφο­σίωση και η υποκρισία απέναντι στους ανθρώπους της εξουσίας καταπατούσε κάθε έννοια αξιοκρατίας και επιβρά­βευσης της ικανότητας. Οι προσωπικές και οικογενειακές σχέσεις υπονόμευ­αν τον επαγγελματισμό. Η κατανάλω­ση υπονόμευε την παραγωγή. Καλλι­εργούνταν το ψεύδος, η απιστία στις σχέσεις με το κράτος, η υποκρισία στις σχέσεις μεταξύ ανωτέρων και κατωτέ­ρων.

Ο κάθε κρατικός λειτουργός δρούσε γλείφοντας τον ανώτερό του και φερό­ταν ως η υπέρτατη αρχή απέναντι στους κατώτερούς του. Ακόμα και στον τομέα της κουλτούρας, ο αιγυπτιακός λαός αισθανόταν ντροπή διότι η Αίγυπτος είχε υπάρξει το πολιτιστικό κέντρο του αρα­βικού κόσμου για δεκαετίες, ενώ σήμε­ρα η παραγωγή είχε μηδενιστεί, αφού ακόμα και στον τομέα του πολιτισμού επικρατεί η διαφθορά, το γλείψιμο και η πελατοκρατία.

Αναφέρω τα παραπάνω επειδή τεί­νουμε να ξεχνούμε ότι τέτοια ζητήμα­τα έχουν τεράστια σημασία στη δια­μόρφωση του χαρακτήρα ενός λαού και συνεπώς και στον τρόπο δράσης του αλλά και στον τρόπο που λειτουρ­γεί η εξουσία.

Οι αρχές του νέου κινήματος

Ωστόσο η μεγάλη εξέγερση των Αρά­βων ήρθε να τα ανατρέψει όλα αυτά. Οι διαδηλώσεις που έλαβαν χώρα, ήρ­θαν να δείξουν ότι η υποτιθέμενη σο­φία των παλιών επαναστατών ότι η απε­λευθέρωση από την ξένη κυριαρχία προηγείται του αγώνα για δημοκρατία και το κοινωνικό, ήταν λανθασμένη. Οι επαναστάτες στην Αίγυπτο και πριν από αυτούς οι επαναστάτες στην Τυνησία έχουν δείξει μέσα και από τις πράξεις τους - και όχι απλώς με λόγια - ότι οι τύραννοι προς τον ίδιο τον λαό τους δεν είναι παρά ταπεινωμένα ανδρείκελα, δουλικά, ταπεινοί υποτακτικοί απέναντι στις ξένες δυνάμεις.

Πώς είδαν οι ίδιοι οι Αιγύπτιοι την πα­ραίτηση του Μουμπάρακ; Πέρα από την έκσταση που βίωσαν, πέρα από το συναίσθημα της επιβράβευσης, όλοι ψυχολογικά αισθάνθηκαν ότι λαμ­βάνει χώρα ένας μεγάλος μετασχημα­τισμός.

Η χώρα είναι και πάλι πίσω στη θέση της, είπε κάποιος, ανήκει πλέον στον λαό της. Η εργασία ανήκει πλέον σε εμάς. Έχει επιστρέψει η χαμένη εμπιστοσύνη προς τη χώρα. Τώρα πια κάθε καλό για τη χώρα θα αντανακλάται και σε εμάς. Είχαμε χάσει την αίσθηση του ανήκειν στη χώρα, είπε μία άλλη κοπέλα.

Κάποιος άλλος είπε το αμίμητο «οι άνθρωποι δεν θα πετάνε σκουπίδια πια στους δρόμους». Παρεμπιπτόντως, την επομένη της ανακοίνωσης της παραίτη­σης του Μουμπάρακ στην Αλεξάνδρεια οι διαδηλωτές είχαν δημιουργήσει συνεργεία για τον καθαρισμό της πόλης!

Υπάρχει η πιθανότητα της οπισθοδρό­μησης; Πιθανόν. Ωστόσο υπάρχουν και κάποια πράγματα που σίγουρα θα αλλά­ξουν. Η εξέγερση έλαβε χώρα επειδή η πλειονότητα του πληθυσμού έφτασε να ταυτίζει τα προσωπικά του προβλήματα με τη φύση του καθεστώτος. Επειδή η κρίση έφτασε πλέον το ίδιο το επίπεδο της ταυτότητας. Το καθεστώς έθιξε την ίδια την εθνική υπερηφάνεια των Αιγυ­πτίων και το πώς κατανοούσαν τον εαυ­τό τους και τον ρόλο τους.

Σήμερα τα αραβικά καθεστώτα θα είναι δύσκολο να χλευάσουν πάλι τον κόσμο τους. Σήμερα, υπάρχει μια αί­σθηση παναραβικού εθνικισμού, που αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί να συμ­βαδίζει με την καταπίεση της πολιτικής διαφωνίας.

Στο επίπεδο των πολιτικών δυνάμε­ων και των ιδεολογικών τάσεων, όλα επίσης θα αλλάξουν. Οι προηγούμε­νες διαιρέσεις θα χάσουν τη σημασία τους. Αυτό διότι καμιά από τις τάσεις που προϋπήρχαν δεν απέδειξε ότι μπορεί να αποτελέσει μία αποφασιστι­κή και αποτελεσματική αντιπολίτευση στο κυρίαρχο καθεστώς. Από την άλ­λη, δεν είχαν τη δυνατότητα να εκφρά­σουν όλη αυτή τη νέα ριζοσπαστικοποίηση, που εκφράστηκε κατά κύριο λόγο σε επίπεδο νεολαίας (της νεολαί­ας σύμφωνα με τα μεσογειακά πρότυ­πα, βέβαια, όπου περιλαμβάνονται και οι τριαντάρηδες).

Το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του νέου υποκειμένου είναι η άρνηση της αδικίας, η υιοθέτηση ηθικών αξιών και παράλληλα η υπεράσπιση της ταυτό­τητας. Η νεολαία που συμμετέχει στις εξεγέρσεις, σύμφωνα με τον Άσμι Μπισάρα, είναι μετριοπαθής και ευγενική, κοσμοπολίτικη και πατριωτική, αντίθε­τη στη διαφθορά και την ανικανότητα, εξοργισμένη με την αδικία, το πολιτικό νταηλίκι και τη γελοιότητα των ΜΜΕ. Συνεπώς, ένα φυσικό αποτέλεσμα, χω­ρίς να αποκλείονται βέβαια και άλλα σενάρια, είναι μάλλον αυτό της πλου­ραλιστικής ύπαρξης πολλαπλών τάσε­ων και φορέων.

Αραβική πολιτική πολυμορφία

Το φαινόμενο του πολιτικού πλουραλισμού διαπερνά πολλές αραβικές χώρες.

♦ Στον Λίβανο μπορεί η Χεζμπολά να έχει πλέον την πρωτοβου­λία των κινήσεων, αλλά από την άλλη κρατά χαμηλούς τόνους και προσπαθεί να προσεταιριστεί και τις υπόλοιπες πολιτικές δυ­νάμεις.

♦ Στην Ιορδανία πρώτη φορά συ­ναντήθηκε η ισλαμική αντιπολίτευ­ση με τις υπόλοιπες τάσεις.

♦ Στην Τυνησία έχουμε πάλι το ίδιο φαινόμενο.

♦ Στην Παλαιστίνη αμήχανοι τόσο το PLO όσο και η Χαμάς προσπα­θούν να αντιμετωπίσουν τη νέα κατάσταση και ακούγονται φωνές για κάτι πέρα και από τους δύο.

u Η λαλίστατη σε άλλες περιπτώ­σεις Αλ Κάιντα, και ιδιαιτέρως ο Ζαουάχρι, που είχε βάλει στόχο της ζωής του την εκθρόνιση του Μουμπάρακ, σιωπά. Άλλωστε εί­ναι γνωστή η απέχθειά της προς τη Μουσουλμανική Αδελφότητα.

Βέβαια αυτό που θα προκύψει δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να αρνηθεί την κληρονομιά του ισλαμικού πολιτισμού. Ωστόσο το γεγονός ότι οι νέες κοινωνικές δυνάμεις έθεσαν ως πρόταγμα τη δημοκρατία, την κοινωνική δικαι­οσύνη, την αξιοπρέπεια μάλλον κατατείνει στο ότι το Ισλάμ θα αποτελέσει μία πολιτισμική παρά­μετρο και όχι την κύρια πολιτική ιδεολογία.

Άλλωστε ένα από τα δόγματα που κατέστρεψαν το νέο κίνημα ήταν ότι μόνο τα ισλαμικά κινήματα είχαν την ιδεολογική και οργανωτική ισχύ για να αποτελέσουν το αντίπαλον δέος στα αυταρχικά αραβικά κράτη. Εάν έως σήμερα ήταν δημοφιλές να ανατινάζεσαι στο όνομα του ιερού πολέμου, σήμερα φαίνεται το ίδιο δημοφιλές να επαναστατείς και να πεθαίνεις για έννοιες όπως η αξιο­πρέπεια, η δημοκρατία, τα δικαιώ­ματα του πολίτη!

Μάλιστα αποδείχτηκε ότι ζητήμα­τα απασχόλησης, κοινωνικής δικαι­οσύνης και εθνικής αξιοπρέπειας είναι πιο αποτελεσματικά στο να κι­νητοποιούν και να οργανώνουν τον κόσμο απ’ ό,τι οι παλιότερες ιδεολο­γικές αναφορές όλων αυτών.

(Το πρώτο μέρος του άρθρου δη­μοσιεύθηκε στο προηγούμενο φύλ­λο του «Π» (24.3.2011) και μπορεί­τε να το βρείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.topontiki.gr/article/15129)