Σάσκια Σάσεν, Κοινωνιολογία της παγκοσμιοποίησης

Πριν από επτά χρόνια παρουσιάζαμε στο Ελληνικό κοινό το πρώτο βιβλίο της Σάσεν στα Ελληνικά, Χωρίς Έλεγχο; Η εθνική κυριαρχία, η μετανάστευση και η ιδιότητα του πολίτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Σήμερα παρουσιάζουμε το δεύτερο βιβλίο αυτής της σημαντικής ερευνήτριας.

Το βιβλίο Μία Κοινωνιολογία της Παγκοσμιοποίησης προσφέρει μία σύνοψη τριάντα χρόνων ερευνητικών διαδρομών αυτής της συναρπαστικής συγγραφέως. Εδώ, η Σάσεν διαπραγματεύεται με συνοπτικό τρόπο όλα τα αγαπημένα της θέματα: την επίδραση της παγκοσμιοποίησης στο κράτος, την διαμόρφωση υπερεθνικών δικτύων και θεσμών που είναι αποτέλεσμα των νέων οικονομικών διαμορφώσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Τον ρόλο των παγκόσμιων πόλεων στην διατήρηση και αναπαραγωγή αυτού που αποκαλείται παγκοσμιοποίηση. Την μετανάστευση ως αποτέλεσμα των δυναμικών της παγκοσμιοποίησης και τις συνέπειες της στο κράτος και στις παγκόσμιες πόλεις. Και πάνω απ’ όλα τον ρόλο των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας και πληροφορίας τόσο στην «διευκόλυνση» της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου όσο και στη διαμόρφωση νέων κοινωνικών υποκειμένων.

Η επιλογή μας να παρουσιάσουμε στο Ελληνικό κοινό το συγκεκριμένο βιβλίο παρακινήθηκε από το γεγονός ότι στη χώρα μας, ενώ πολλά έχουν ειπωθεί και δημοσιευθεί αναφορικά με την παγκοσμιοποίηση στο διεθνές επίπεδο, ελάχιστες είναι οι μελέτες που προσπαθούν να ανιχνεύσουν το πώς αρθρώνεται η παγκοσμιοποίηση στο εθνικό ή στο τοπικό επίπεδο. Με άλλα λόγια μελέτες που να προσπαθούν να καταδείξουν το πώς το παγκόσμιο εντάσσεται μέσα σε εθνικούς θεσμούς, πώς εγκατοικεί μέσα στον «εθνικό» χώρο ή στο χώρο της πόλης, πώς επηρεάζει τις εθνικές διαστρωματώσεις, την εθνική πολιτική και, ακόμα, την εθνική κουλτούρα.

Σύμφωνα με τη Σάσεν  η παγκοσμιοποίηση περιλαμβάνει δύο σύνολα δυναμικών. Το ένα περιλαμβάνει την διαμόρφωση διεθνών θεσμών και το δεύτερο περιλαμβάνει δυναμικές που μπορεί να λαμβάνουν χώρα τόσο στο παγκόσμιο επίπεδο όσο και εντός των εθνικών επικρατειών και των εθνικών θεσμών. Αναφορικά με την κατανόηση του παγκόσμιου, κεντρικό στοιχείο για την συγγραφέα είναι η μελέτη του «υπο-εθνικού», η κατανόηση του παγκόσμιου όπως αυτό συνίσταται εν μέρει από πρακτικές από-εθνικοποίησης, δηλαδή από την μετατροπή συγκεκριμένων στοιχείων αυτού που θεωρούνταν ως εθνικό, σε στοιχεία που συντελούν και διευκολύνουν τις δυναμικές του παγκόσμιου. Συνεπώς, ένα βασικό στοιχείο της έρευνας είναι η απάντηση στο πώς διαμορφώνονται δίκτυα στο υποεθνικό επίπεδο που το υπερβαίνουν και συγκροτούν παγκόσμιες διαμορφώσεις.

Ένας κεντρικός φορέας των διαδικασιών της παγκοσμιοποίησης έχουν υπάρξει οι παγκόσμιες πόλεις. Οι πόλεις αυτές αποτελούν καταλύτες, κομβικά σημεία για τη διείσδυση των παγκόσμιων δυναμικών στην εθνική κλίμακα. Επιπλέον, αυτό που είναι σημαντικό δεν είναι η παγκόσμια πόλη από μόνη της, αλλά κατά κύριο λόγο τα δίκτυα που διαμορφώνονται μεταξύ των παγκόσμιων πόλεων ανά τον κόσμο. Διότι μόνον έτσι παρέχονται οι απαραίτητες δομές ελέγχου και συντονισμού που είναι απαραίτητες για την παγκόσμια οικονομία.

Τα νέα χρηματοοικονομικά κέντρα που έχουν αναδειχθεί στο δίκτυο των παγκόσμιων πόλεων είναι αναγκαία για τον συντονισμό των συστημάτων. Οι παγκόσμιες πόλεις προσφέρουν σε αυτά τα συστήματα εξειδικευμένες υπηρεσίες, εγκαταστάσεις, καταναλωτές και χώρο. Όσο πιο διαχυμένες είναι στον χώρο του παγκόσμιου οι λειτουργίες μίας επιχείρησης τόσο πιο πολύπλοκη γίνεται η διοίκησή τους και τόσο αυξάνονται οι ανάγκες για εξειδικευμένες υπηρεσίες, καθώς και για λειτουργίες ελέγχου και συντονισμού.

Κεντρικό συμπέρασμα των ερευνητικών ενδιαφερόντων της Σάσεν είναι ότι τεχνολογίες που έχουν της τάση να παγκοσμιοποιούνται, οι κρατικές οικονομικές πολιτικές και οι επενδυτικές στρατηγικές έχουν οδηγήσει από την δεκαετία του 1960 στην διαμόρφωση ενός νέου υπερεθνικού χώρου για την κυκλοφορία του κεφαλαίου, μια νέα χωρική διαμόρφωση που αναδύθηκε υπό την παγκοσμιοποίηση. Αυτή η νέα διαμόρφωση βασίζεται, όπως προαναφέρθηκε σε δίκτυα πόλεων που διασυνδέονται μέσω μίας ψηφιοποιημένης υποδομής και με αυτά συμπλέκονται  υπερεθνικές ροές επενδύσεων, εξουσίας, κουλτούρας και ανθρώπων.

Η μετανάστευση αποτελεί και αυτή συνέπεια της αύξησης  της κινητικότητας του κεφαλαίου και της διεθνοποίησης της παραγωγής. Κατά περίεργο τρόπο, είναι ακριβώς οι πολιτικές που έχουν ονομαστεί η «συμφωνία της Ουάσινγκτον», δηλαδή οι εξωτερικές επενδύσεις και η προσανατολισμένη στις εξαγωγές ανάπτυξη για τις αναπτυσσόμενες χώρες που έχει οδηγήσει στην αύξηση των μεταναστευτικών ροών. Αναφορικά με τις ανεπτυγμένες χώρες, η μετανάστευση προσελκύεται από τις οικονομικές αναδιαρθρώσεις που έχει προκαλέσει η παγκοσμιοποίηση. Η παρακμή της μεταποιητικής εθνικής βιομηχανίας, η ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών, η επέκταση των «ελαστικών» εργασιακών σχέσεων και νέων μορφών εργασίας, η επέκταση των χαμηλόμισθων θέσεων απασχόλησης, η ανάπτυξη υπηρεσιών που σχετίζεται με την επέκταση των κεντρικών γραφείων των πολυεθνικών επιχειρήσεων και των χρηματοοικονομικών κέντρων (π.χ. καθαριστές), η επέκταση μεταποιητικών επιχειρήσεων με απάνθρωπες συνθήκες εργασίας, όλα αυτά έχουν οδηγήσει στην αύξηση των μεταναστευτικών ροών.

Όπως αναφέρθηκε η διερεύνηση του ρόλου των νέων τεχνολογιών της επικοινωνίας και της πληροφορίας αποτελεί κεντρικό στοιχείο μίας κοινωνιολογίας της παγκοσμιοποίησης. Οι τεχνολογίες αυτές διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτού που η Σάσεν ονομάζει παγκόσμιες τάξεις. Η Σάσεν διακρίνει βασικά δύο τέτοιες τάξεις. Η μία συνίσταται από τις υπερεθνικές ελίτ, που περιλαμβάνει επιχειρηματίες, δικηγόρους, ανθρώπους των μέσων μαζικής ενημέρωσης και της παγκόσμιας βιομηχανίας της κουλτούρας. Μία νέα επιπρόσθετη κατηγορία που εντάσσει σε αυτή την ελίτ, σε σχέση με παλιότερες αναλύσεις της όπως αυτή στο Χωρίς Έλεγχο;,  είναι τα υπερεθνικά δίκτυα των κυβερνητικών στελεχών. Η δεύτερη παγκόσμια τάξη είναι αυτή των «μειονεκτούντων». Πάντως σε αυτό το σημείο η ανάλυση της Σάσεν είναι πιο αδύναμη. Κατ’ αρχάς, μολονότι όπως αναφέρει πρέπει να βλέπουμε αυτές τις τάξεις ως «κοινωνικές δυνάμεις», δεν παρουσιάζει μια δομική ανάλυση αυτών των τάξεων, τη σύστασή τους, τις αντιφάσεις που υπάρχουν σε μερίδες εντός αυτών, τις πολιτικές τους εκφράσεις. Δεύτερον, στην ανάλυσή της παρουσιάζονται μόνο δύο τάξεις και φαίνεται να απουσιάζουν μία σειρά από άλλα κοινωνικά στρώματα που απαρτίζουν, εν τέλει, το χώρο του εθνικού-τοπικού. Τρίτον, η Σάσεν, μολονότι προσεκτική, υπερτιμά τον ρόλο του κυβερνοχώρου ως παράγοντα διαμόρφωσης ταυτοτήτων. Όπως αναφέρει και ο Μπάουμαν, οι νέες τεχνολογίες μπορεί να προσφέρουν στιγμιαία επικοινωνία, όμως ταυτότητες διαμορφώνονται μόνο μέσα από τον συγχρωτισμό στον χώρο. Ακόμα και τα τελευταία γεγονότα στην Αίγυπτο, κατέδειξαν μεν τη σημασία των νέων μέσων για την επικοινωνία αλλά η πολιτική είχε αποτέλεσμα μόνον όταν όλοι όσοι συνδιαλέγονταν στον κυβερνοχώρο κατέβηκαν και συνευρέθηκαν στους δρόμους.

Σίγουρα, τα παραπάνω, δεν μειώνουν στο ελάχιστο τον πλούτο των ερευνητικών δεδομένων και των ιδεών με τα οποία η Σάσεν στηρίζει τα επιχειρήματά της. Το Μία Κοινωνιολογία της Παγκοσμιοποίησης αποτελεί από κάθε άποψη μία πρωτότυπη και συνθετική προσέγγιση στα ζητήματα που άπτονται των δυναμικών της παγκοσμιοποίησης. Αποτελεί ένα μελετητικό πόνημα που θα επηρεάσει αποφασιστικά στο μέλλον την αναλυτική και κοινωνιολογική εργασία γύρω από τα ζητήματα της παγκοσμιοποίησης. Η ερευνητική εργασία της Σάσεν διαθέτει επίσης σημαντική πολιτική σημασία. Η αποτύπωση των δυναμικών της παγκοσμιοποίησης, η διασαφήνιση των λειτουργιών και των δράσεων συγκεκριμένων κοινωνικών μερίδων και των δομών του «εθνικού», η διαμόρφωση συγκεκριμένων χώρων στις πόλεις, όλοι αυτοί οι παράγοντες που ενώ εμφανίζονται ως «εθνικά» σε τελική ανάλυση δεν αποτελούν παρά εκφάνσεις και στηρίγματα της παγκοσμιοποίησης είναι απαραίτητα στοιχεία για τη διαμόρφωση μίας εναλλακτικής, κοινωνικά δίκαιης και περιβαλλοντικά ευαίσθητης πολιτικής πρότασης.