ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΒΑΣΕΙΣ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΦΟΥΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΝΕΟΛΑΙΑ ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

 Εισήγηση στην Ημερίδα "Προσέγγιση της Ριζοσπαστικής Ισλαμικής Τρομοκρατίας. Διεθνείς & Κοινωνικές Διαστάσεις", που οργάνωσε η Ποσειδωνία ΑΜΚΟ, Αθήνα, Τρίτη 26.07.2022 

Ασφαλώς το Ισλάμ, ως θρησκεία έχει πολλαπλές ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Εδώ βέβαια δεν είναι ο κατάλληλος για μια ενδελεχή ανάλυση των ποικίλων ερμηνευτικών προσεγγίσεων του. Αξίζει ωστόσο να γίνει αναφορά στις εκδοχές που αποτελούν το ιδεολογικό υπόβαθρο των τζιχαντιστών.  Η τζιχαντιστική ακραία βία κινητοποιείται σαφώς από επιθετικά κίνητρα που βασίζονται σε συγκεκριμένες ιδεολογικές αναφορές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις, καθώς και συγκεκριμένες ερμηνείες της ισλαμικής ιστορίας σε σχέση με σύγχρονες πολιτικές συγκρούσεις. Αυτό αντανακλάται στα καλέσματα για τη βίαιη εγκαθίδρυση του Σαρία ή του ισλαμικού χαλιφάτου και την επέκταση του χώρου του Ισλάμ.

Γιατί ενδιαφέρει το ζήτημα του ισλαμικού εξτρεμισμού και, ιδιαίτερα το ζήτημα της καλλιέργειας της τζιχάντ με την νεωτερική ερμηνεία; Μια απλή ματιά στα δημογραφικά στοιχεία αρκεί για να καταδείξει το επείγον του θέματος. Εδώ θα αναφερθούν στοιχεία για την περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, το 1950 o πληθυσμός σε αυτή την περιοχή ανέρχονταν σε 88 εκατομμύρια. Το 2016 αυτός ο αριθμός ανήλθε στα 418 εκατομμύρια, ενώ το 2050 προβλέπεται να αγγίξει τα 632 εκατομμύρια. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παγκοσμίως οι μουσουλμάνοι είναι νεώτεροι (μέση ηλικία 24 χρονών το 2015) από όλες τις μεγάλες θρησκευτικές ομάδες. Είναι επτά χρόνια νεώτεροι από την μέση ηλικία των μη μουσουλμάνων.

Η περιοχή αυτή είναι η κατοικία για περίπου 300 εκατομμύρια νέους, έναν από τους νεώτερους πληθυσμούς στον πλανήτη. Από αυτούς 14 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας 5 έως 14 δεν πήγαιναν σχολείο ακόμα και πριν την πανδημία. Τα 2/3 των δεκάχρονων βρέθηκε ότι με δυσκολία μπορούν να διαβάσουν. Η φτώχεια, οι ένοπλες συγκρούσεις, οι ενδοοικογενειακές συγκρούσεις και δυσλειτουργίες, η βία στα σχολεία, η κακή ποιότητα της διδασκαλίας ενδημούν στην εκπαίδευση. Να προστεθεί ότι και η βία στους δημόσιους χώρους, όπως οι βιασμοί νέων γυναικών στα μέσα μαζικής συγκοινωνίας στο Κάιρο, προσθέτουν σε όλο αυτό το ζοφερό σκηνικό.

Και εδώ θα αναφερθώ στον πρώτο παράγοντα που εκτρέφει τον ισλαμικό φανατισμό σε μια μερίδας της νεολαίας σε αυτές τις χώρες. Όλα αυτά τα νέα παιδιά δεν γνωρίζουν κανέναν άλλο αξιοπρεπή χώρο πλην των ισλαμικών σχολείων. Οι ελίτ της περιοχής, και ιδιαίτερα οι χώρες του Κόλπου, αλλά και η Τουρκία, τα ΗΑΕ, το Πακιστάν, αντί να επενδύουν σε σχολεία, επενδύουν σε τζαμιά! Εάν κανείς πάει στη Γάζα μένει έκθαμβος τόσο από τον αριθμό των νέων τζαμιών όσο και από την πολυτελή κατασκευή τους, όλα αυτά χτισμένα βέβαια με πόρους από τις χώρες του Κόλπου. Οι Ταλιμπάν είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι ηγέτες τους δεν ήταν παρά παιδιά που μεγάλωσαν σε τέτοια ισλαμικά σχολεία και όπου το μόνον που διδάσκονταν ήταν το Κοράνι. Αλλά και πολλοί από τους ενεργούς τζιχαντιστές στη Δύση βρέθηκαν να έχουν κάποια σχέση με τα χιλιάδες τζαμιά που έχει φτιαχτεί με χρήματα από τον Κόλπο και στα οποία διδάσκονται οι πιο ακραίες εκδοχές του ισλάμ, η ουαχαμπιτική-σαλαφιστική εκδοχή του.

 

 

Θα πρέπει να γίνει σαφές ότι οι νέες αντιλήψεις του ισλαμικού εξτρεμισμού είναι απόλυτα συνδεδεμένες με τα ζητήματα που θέτει η παγκοσμιοποίηση σήμερα. Χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι αποτελούν και ουσιαστική απάντηση σε αυτά. Η επιθετική διάσταση του ισλαμοφασισμού στηρίζεται στο γεγονός ότι οι Ισλαμιστές έχουν ιδεολογικά πολιτικοποιήσει το Ισλάμ έτσι, ζητήματα πίστης, πνεύματος και ηθικής κυριαρχούνται από πολιτικές και ενδιαφέροντα στην προσπάθεια να επιτευχθεί ο υποτιθέμενος ευγενής στόχος της οικοδόμησης ενός ισλαμικού κράτους. Με βάση την πίστη ότι το Ισλάμ παρέχει ολοκληρωμένες λύσεις και απαντήσεις σε όλα τα προβλήματα της ζωής από τη στιγμή που εφαρμοστεί ως σύστημα, ο πολιτικοποιημένος ισλαμιστής θεωρεί ένα κράτος που βασίζεται νομικά στη σαρία ως τον κυριώτερο και τον απώτερο σκοπό του αγώνα του). Μια τέτοια φανατική πίστη στην τελειότητα του Ισλάμ ως τρόπο ζωής ήταν αυτό που αποτέλεσε το κίνητρο για την δημιουργία πολλών ισλαμιστικών ομάδων υπό μορφή κινήματος.

Οι περισσότερες από αυτές είχαν ως μοντέλο τους την Μουσουλμανική Αδελφότητα. Ο ιδρυτής των τελευταίων, ο Hassan Al Banna (1906-49) ήταν μέλος μια σουφιστικής ομάδας, δηλαδή μιας ήπιας και ειρηνικής εκδοχής του Ισλάμ, αλλά η εξορία των μελών της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Σαουδική Αραβία συντέλεσε στη ριζοσπαστικοποίης. Ρόλο σε αυτό έπαιξαν και οι διδαχές και τα γραπτά του Sayyid Qutb (1906-66), τα οποία συνδύασαν με τις διδαχές του Muhammad ibn Abd al-Wahhab (1703-1792)  που ήταν γνωστός για την αποστροφή που έτρεφε προς τον σουφισμό και την «αγάπη» του στο να αφορίζει μεγάλο μέρος των μουσουλμάνων. Όσον αφορά τον Κουτμπ, αυτός ήταν που έριξε τους σπόρους για την ανάπτυξη μιας λογικής όπου οι αποτυχημένοι μουσουλμάνοι ηγέτες αντί να καθοδηγούν τους πιστούς μουσουλμάνους να υπηρετούν τον Αλλά και μόνον, προωθούν την υπακοή στους νόμους [του κράτους εννοείται] καθιστώντας έτσι κυρίαρχο τον άνθρωπο και όχι τον θεό. Το Ισλάμ έλεγε ο Κουτμπ γνωρίζει δύο είδη κοινωνιών την ισλαμική και την κοινωνία των απίστων, αυτών που αγνοούν την αλήθεια, την κοινωνία της άγνοιας. Ήταν αυτός που αντέστρεψε την έννοια της «άμυνας» του Ισλάμ. Άμυνα ήταν η καταπολέμηση κάθε παράγοντα που εμποδίζει την ελευθερία του ανθρώπου να δει την πραγματική αποστολή του ισλάμ που είναι η εγκαθίδρυση της κυριαρχίας του θεού και η υλοποίηση της σαρία.  Είναι σε αυτόν που η τζιχάντ αποκτά μια επιθετική διάσταση.

Στη συνέχει η συγχώνευση του Κουτμισμού με τον Ουαχαμπιτισμό, την εκδοχή του Ισλάμ στην Σαουδική Αραβία, παρήγαγε αυτή την νομιμοποιητική της βίας τάση του ισλαμισμού τους σλαφιστές-τζιχαντιστές. Ουσιαστικό εδώ είναι η επιστροφή στην καθαρή εποχή του Ισλάμ. Με το παγκόσμιο πατρονάρισμα αυτής της ιδεολογίας από την Σαουδική Αραβία και την βοήθεια των πετροδολαρίων, ο σαλαφισμός-ουαχαμπιτισμός απέκτησε μια παγκόσμια διάσταση.

Την συγχώνευση αυτών των δύο ερμηνειών του Ισλάμ διαμόρφωσε σε μια πιο ενποποιημένη ιδεολογία ο Abdullah Azzam (1941-1989). Ο Αζάμ είναι μια ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Γεννημένος στην Δυτική Όχθη της Παλαιστίνης, μπήκε στο πανεπιστήμιο στην Δαμασκό όπου και αποφοίτησε με άριστα την σχολή της Σαρία.  Το 1966 επιστρέφει στην Δυτική Όχθη και έναν χρόνο μετά, μετά τον πόλεμο των Έξι ημερών αναγκάζεται να πάει στην Ιορδανία όπου και εμπλέκεται σε δράσεις εναντίον των Ισραηλινών. Ήταν αυτός που οραματίστηκε ένα πανισλαμικό κίνημα που θα υπερβεί τους χάρτες που χάραξαν οι αποικιοκρατικές δυνάμεις στη Μέση Ανατολή. Πήγε στην Αίγυπτο όπου επηρεασμένος από τη σκέψη του Κούτμπ έγραψε τη διατριβή του και μετά πήγε στη Σαουδική Αραβία και από εκεί στο Αφγανιστάν.

Σημειώνω εδώ, ότι τόσο ο Μπάνα όσο και Αζάμ όχι μόνον είχαν ως βάση τους τη Σαουδική Αραβία, αλλά χρησιμοποίησαν και τους πλουσιοπάροχους πόρους της για να διευρύνουν τη δράση τους.

Επανερχόμενος στη σκέψη του Αζάμ, που επηρέασε ιδιαιτέρως την τζιχαντιστική σκέψη, σημειώνεται ότι το κύριο μότο του ήταν «Μόνον ο τζιχάντ και το πολυβόλο: ούτε διαπραγματεύσεις, ούτε συνδιασκέψεις, ούτε διάλογος». Ο Αζάμ διεύρυνε επίσης την έννοια της τζιχάντ ανυψώνοντάς την σε ένα υπέρτατο επίπεδο: «μία ώρα στο μονοπάτι της τζιχάντ αξίζει περισσότερο από 70 χρόνια προσευχές σε Αυτόν».  Χωρίς την

Επιπλέον, προσέδωσε στη τζιχάντ μια παγκόσμια διάσταση: εάν ένα κομμάτι μουσουλμανικού εδάφους, ακόμα και στο μέγεθος της παλάμης, καταπατείται, τότε η τζιχάντ καθίσταται προσωπική επιταγή για κάθε μουσουλμάνο, άνδρα ή γυναίκα, όπου το παιδί μπορεί να προχωρήσει χωρίς την άδεια των γονέων του και η γυναίκα χωρίς την άδεια του συζύγου της».

Ο Αζάμ επηρέασε την Αλ Κάιντα και κυρίως μέσα από τη λογική του τρίτου σταδίου της τζιχάντ που είναι να «θέτεις τον εαυτό σου στις εμπροσθογραμμές, εκεί όπου το Ισλάμ βρίσκεται υπό πολιορκία». Σχολιάζω απλώς, την αίσθηση του «περιορισμού» που καλλιεργείται, από μια θρησκεία που είναι η πιο ταχέως επεκτεινόμενη στον κόσμο! Αυτή η ιδέα πάντως καλλιεργήθηκε για να ενισχύσει τους τζιχαντιστές μαχητές στον αγώνα πολιτισμικό αγώνα του Ισλάμ εναντίον της Δύσης.

Πώς συνδέονται όλα αυτά με μερίδες του νεανικού πληθυσμού που δραστηριοποιούνται στο πλαίσιο του ισλαμικού εξτρεμισμού; Αυτή εκδοχή του Ισλάμ τους δίνει τη δυνατότητα να απορρίψουν την εξουσία των γονιών τους και μαζί με αυτήν και την εκδοχή του Ισλάμ που οι γονείς τους πρεσβεύουν. Στην πραγματικότητα αντιστρέφουν τη διαγενεακή σχέση: αυτοί ξέρουν καλύτερα από τους γονείς του, άλλωστε οι τελευταίοι παρουσιάζονται ως παθητικοί αποδέκτες «αποικιοκρατικών συνηθειών». Η επίκληση ωμοτήτων που έχει κάνει η Δύση είναι γενικής φύσεως και ποτέ συγκεκριμένη. Απευθύνονται σε μια μουσουλμανική κοινότητα για την οποία θέλουν να πάρουν εκδίκηση και η οποία δεν προσδιορίζεται ποτέ. Λογικό, αφού υπάρχουν μουσουλμάνοι που όχι μόνον αδικημένοι δεν είναι αλλά ζουν στη χλιδή και μέσα στα «δυτικά» αντικείμενα πολυτελούς κατανάλωσης. Όπως και το γεγονός ότι η Δύση έχει διαπράξει ωμότητες και αδικίες δεν αναιρεί το γεγονός ότι και το Ισλάμ στην ιστορία του δεν βρίθει ωμοτήτων και σφαγών, για να μην αναφέρουμε ότι οι Άραβες ήταν οι βασικοί διακινητές σκλάβων στην περιοχή μας.

Συνεπώς οι νέοι που εμπλέκονται με τα τζιχαντιστικά δίκτυα έχουν χάσει εκ των πραγμάτων ή από επιλογή την πολιτισμικά ριζωμένη θρησκεία των γονιών τους. Έτσι, ανασυνθέτουν στο μυαλό τους μια θρησκεία χωρίς κοινωνικά και πολιτισμικά σημεία στήριξης, όπως κάνουν οι σαλαφιστές. Μάλιστα οι νέες ισλαμιστικές ερμηνείες τους προσφέρουν μια ευκολία στο να φέρουν εις πέρας τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, αφού ο κόσμος γίνεται απλός: από την μία οι καλοί μουσουλμάνοι από την άλλοι οι άπιστοι. Ότι είναι στο βασίλειο της απιστίας δίνεται η άδεια από το θεό για την εξάλειψή του, ή ακόμα καλύτερα για την εκμετάλλευση του, όπως έγινε και με τις κοπέλες των Γιαζίντι, οι οποίες έγιναν θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Μάλιστα, μέσα από την υιοθέτηση αυτών των ιδεολογιών και την εμπλοκή τους στα ισλαμοφασιστικά δίκτυα τους μεταμορφώνει από περιθωριακούς αποτυχημένους στους απόλυτους πρωταγωνιστές μιας ομογενοποιητικής παγκοσμιοποίησης. Υιοθετούν τον ρόλο του εκδικητή ήρωα: είμαι προσωπικά υπεύθυνος να προστατεύσω και να εκδικηθώ του μουσουλμάνους αδελφούς μου.

Πάντως, κρίσιμης σημασίας για την ανάπτυξη του ισλαμικού φουνταμενταλισμού έχουν διαδραματίσει μια σειρά από κράτη και αυτό πρέπει να μας προβληματίσει ιδιαίτερα.  Η Αλ-Κάιντα, για παράδειγμα, δεν θα μπορούσε να έχει τη δράση που είχε, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια, χωρίς τη χρηματοδοτική συνδρομή σαουδαραβικών ιδρυμάτων. Ο ISIS δεν θα μπορούσε να έχει το εύρος δράσης που είχε χωρίς τη συνδρομή της Τουρκίας. Οι Ταλιμπάν χωρίς τη συνδρομή των μυστικών υπηρεσιών του Πακιστάν και πιθανά και του Κατάρ. Οι Χούθι χωρίς τη συνδρομή του Ιράν.

Και στο Ιράν καλλιεργείται ο ισλαμικός φουνταμενταλισμός, εκεί κυρίως από τους Φρουρούς της Ισλαμικής Επανάστασης. Δεν θα επιμείνουμε ιδιαιτέρως στην δική τους εκδοχή, που θα μπορούσε να ονομαστεί η «λατρεία του Μάχντι», και την οποία υπηρετούν αποφασιστικά εκτός των συνόρων του Ιράν τα διάφορα παρακλάδια των Φρουρών και όπου ούτε λίγο- ούτε πολύ θεωρούν ότι το Ισραήλ, ο πόλεμος στην Υεμένη και η πανδημία του κορωνοϊού αποτελούν το πρελούδιο για την έλευση του Mάχντι.

Συνεπώς, μπορούμε να πούμε ότι πράγματι κάποιες κοινωνικές και πολιτικές παράμετροι, όπως για παράδειγμα τα υψηλά επίπεδα ανεργίας στην περιοχή αυτή,  μάλιστα η περιοχή έχει τα υψηλότερα επίπεδα ανεργίας νέων στον κόσμο, οι διεφθαρμένες ηγεσίες, η ανυπαρξία επενδύσεων στην εκπαίδευση, οι παρεμβάσεις άλλων χωρών στην περιοχή, όπως η ανατροπή του Μοσαντέκ στο Ιράκ, η εισβολή στο Ιράκ, οι επεμβάσεις στο Αφγανιστάν, είναι παράγοντες που μέσω της αστάθειας που δημιουργούν, της υπονόμευσης της οικονομικής ανάπτυξης, της προώθησης του σεχταρισμού, της καταστροφής των υποδομών, της θεοποίησης της βίας ως μέσου για την επιβίωση και την επίλυση των κοινωνικών διαφορών, είναι κάποια αίτια για την ανάπτυξη τέτοιων φουνταμενταλιστικών λογικών.

Δεν πρέπει ωστόσο σε καμμία περίπτωση να παραγνωρίζεται ότι συγκεκριμένες ερμηνείες του Ισλάμ και τα πετροδολάρια που έχουν επενδυθεί για την προώθηση τέτοιων ερμηνειών, αποτέλεσαν έναν βασικό παράγοντα για την ανάπτυξη και επέκταση αυτών των ερμηνειών, που μπορούν μάλιστα να αποκληθούν και ισλαμοφασιστικές. Ειρήσθω εν παρόδω αναφέρεω την κοινή αγάπη που είχαν οι φασίστες με τους ισλαμοφασίστες για τον θάνατο. Είναι γνωστό ότι ο Οσάμα μπιν Λάντεν είχε κάποια στιγμή πει «εμείς αγαπάμε το θάνατο όπως εσείς αγαπάτε τη ζωή».

Επίσης πρέπει να επισημανθεί ότι σε δημοσκοπήσεις που έχουν λάβει χώρα σε διάφορες μουσουλμανικές χώρες ο ISIS δεν φαίνεται να χαίρει ιδιαίτερης δημοφιλίας, ακόμα και στις τάξεις της νεολαίας. Άλλωστε, το γεγονός ότι η Αραβική Άνοιξη πολλές φορές κατέληξε στον ισλαμικό φονταμενταλισμό, δεν σημαίνει ότι οι νέοι που τότε είχαν κατέβει στους δρόμους είχαν ως πρότυπό τους τέτοιες λογικές.

Άλλωστε ο ισλαμικός φουνταμενταλισμός δεν μπορεί να αποτελέσει απάντηση στα σύγχρονα προβλήματα αυτών των περιοχών. Γιατί αν οι νέοι άνθρωποι που ζουν σε αυτές τις περιοχές χρειάζονται εκπαιδευτικές δεξιότητες, γνώσεις και εφόδια για να καλλιεργήσουν θετικές αξίες για ην υγεία τους, τα δικαιώματά τους, τις οικογένειες τους, τους ρόλους ανδρών-γυναικών, την ισότητα, είναι σαφές ότι ιδεολογίες το θανάτου, του αποκλεισμού, της βίας και του μίσους λίγα μπορούν προσφέρουν. Όταν σήμερα το ζητούμενο  είναι να επιτρέψεις την ελεύθερη ροή ιδεών και την κριτική σκέψη για να δημιουργήσεις οικονομίες που βασίζονται στην τεχνολογική καινοτομία τι ρόλο μπορεί να έχει η σαρία σε αυτό; Πώς μπορεί να συνδυαστεί η ελευθερία της γνώμης με όλο αυτό το ισλαμιστικό ρεύμα που, επιτρέψτέ μου να αναφέρω ότι έχει ως προπάτορά του τον Ίμπν Ταιμίγια, ο οποίος ρητά έλεγε, εκεί γύρω στο 1300, ότι σκοπός του ήταν να καταπολεμήσει την Ελληνική φιλοσοφική σκέψη, και συνεπώς το αίτημα της ελευθερίας, της αυτονομίας και της δημοκρατίας που αυτή η σκέψη καλλιεργούσε.

Συνεπώς τι μπορεί να γίνει σήμερα, τουλάχιστον από την πλευρά μας; Πιστεύω ότι θα πρέπει παράλληλα με την καταπολέμηση κάθε έκφανσης αυτής της τζιχαντιστικής ιδεολογίας, να υπάρξουν παρεμβάσεις έτσι ώστε κάθε βοήθεια προς αυτές τις χώρες να προωθεί την εκπαίδευση, την έρευνα, την ισότητα των φύλων, την αξιοπρέπεια. Θα πρέπει να δοθεί έμβαση στην ανάπτυξη αξιόπιστων θεσμών και θεσμών καλής διακυβέρνησης. Θα πρέπει να καλλιεργηθεί, όσο αυτό είναι δυνατό, στις ελίτ αυτών των χωρών ότι η καταπολέμηση της διαφθοράς, η καλλιέργεια δεξιοτήτων, η ανάπτυξη θέσεων εργασίας δεν είναι κάτι που είναι εναντίον τους, αλλά αντιθέτως είναι κάτι που θα τους επιτρέψει να υπάρξουν και αύριο, όταν τα πετροδολάρια στερέψουν.

Τέλος, η προώθηση πλευρών του Ισλάμ που είναι πιο φιλικές προς εμάς –βλέπε Αίγυπτο και Κούρδοι, θα πρέπει και αυτό να υπάρχει ως πολιτική σε όποια σχέση αναπτύσσεται με αυτές τις χώρες. Ή και εντός της χώρας. Όχι ότι η απάντηση σε όλα αυτά είναι κάτι εύκολο.