«Το μίσος του κόσμου με διώχνει μακριά και φεύγω μανούλα στα ξένα…»

Η μετανάστευση, εκούσια ή ακούσια, αποτελεί μια από τις ισχυρότερες δυνάμεις που διαμόρφωσαν και διαμορφώνουν την καθημερινή ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, οικογενειών και κοινωνιών ολόκληρων. Σήμερα, το φαινόμενο ακολουθώντας την πορεία άλλων κοινωνικο-οικονομικών φαινομένων, έχει παγκοσμιοποιηθεί κάνοντας την αντιμετώπισή του και την πρόληψή του δουλειά όλου του πλανήτη. Στο παρακάτω άρθρο θα προσπαθήσουμε να δούμε κάποιες αιτίες για την δημιουργία του φαινομένου αυτού καθώς και κάποιες σκέψεις για το μέλλον του.

Όταν ο Καζαντζίδης τραγουδούσε αυτό το τραγούδι δεν ενδιαφερόταν φυσικά για κοινωνικές αναλύσεις. Κι όμως αυτός ο στίχος πιάνει κατά την άποψή μου, την ουσία της μετανάστευσης. Το μίσος. Μόνο που το μίσος εδώ δεν είναι μόνο –η κύρια– το μίσος ενός μικρόκοσμου που έσπρωχνε τους ανθρώπους στην ξενητειά, αλλά ένα μίσος πιο αμείλικτο και με δυνατότητες ασύλληπτες για τα μάτια των ανθρώπων του προηγούμενου αιώνα. Το «μίσος» αυτό, που χαιρετίστηκε από αρκετούς διανοητές του 19^ου αιώνα ως το εφαλτήριο της απελευθέρωσης του ανθρώπου, έχει το όνομα του βιομηχανικού πολιτισμού.

Όχι ότι μεταναστευτικά φαινόμενα δεν υπήρχαν και σε όλη την προηγούμενη ιστορία του ανθρώπου. Μόνο που σε παλαιότερες εποχές, η μετανάστευση ήταν αποτέλεσμα κατάκτησης και αποικισμού. Ένα από τα κύρια διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά της μετανάστευσης προηγούμενων αιώνων ήταν ότι αποτελούσε ένα συλλογικό φαινόμενο και όχι ένα τυχαίο σύμφυρμα ξεριζωμένων ατόμων που ψάχνουν απεγνωσμένα για κάποια λύση. Η μετανάστευση ήταν λίγο-πολύ μια προειλημμένη απόφαση αυτών που μετανάστευαν και δεν ήταν αποτέλεσμα εξαναγκασμού (όχι ότι δεν υπήρχαν και τέτοιες περιπτώσεις απλά, αυτές δεν ήταν ο κανόνας).

Γύρω στα 1500, η κατάσταση φαίνεται ν’ αλλάζει. Τους τέσσερις αιώνες που ακολουθούν έχουμε 14 εκατομμύρια ανθρώπους που μεταναστεύουν. Από τα στοιχεία που παραθέτει το περιοδικό World Watch (vol. 8 no.1), απ’ αυτούς, έως το 1800 μόνον οι 2 με 3 εκατομμύρια μετανάστευσαν οικειοθελώς. Μετά το 1800, τα πράγματα αλλάζουν πάλι. Οι μετανάστες φαίνονται να έλκονται από τις οικονομικές ευκαιρίες που ανοίγονται. 60 εκατομμύρια Ευρωπαίοι φεύγουν για να βρουν καινούργια γη. Τους ακολουθούν, όχι όμως απαραίτητα για τα ίδια μέρη, 12 εκατομμύρια Κινέζοι, 10 εκατομμύρια Ρώσοι και Κεντρο-Ασιάτες, 6 εκατομμύρια Γιαπωνέζοι, 1,5 εκατομμύριο Ινδοί.

Βέβαια, όσο τρομακτικά μας φαίνονται ήδη αυτά τα ποσά –και τους συνακόλουθους πόνους και βάσανα που αυτοί κρύβουν γι’ όλα αυτά τα εκατομμύρια των ανθρώπων– δεν μπορούν να συγκριθούν με τίποτε με την κατάσταση που επικρατεί σήμερα. Όπως αναφέρει το World Watch, «ο συνολικός αριθμός των προσφύγων διεθνώς κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών πιθανώς ξεπερνάει τους ‘εξ αναγκασμού’ πρόσφυγες όλης της προηγούμενης ιστορίας». Τέλος, το φαινόμενο αγκαλιάζει πια όλον τον πλανήτη. Δεν υπάρχει πια μεριά του κόσμου που να μην δέχεται ή στέλνει μετανάστες.

Πολιτική βία

Γιατί όμως μεταναστεύουν σήμερα οι άνθρωποι; Όσο και αν φανεί παράξενο, η αναζήτηση καριέρας είναι η μικρότερη αιτία μετανάστευσης. Στις περισσότερες των περιπτώσεων οι άνθρωποι εξαναγκάζονται να μεταναστεύσουν. Όσοι έχουν τα σχετικά μέσα να επιβιώσουν –έστω και αν αυτά είναι πενιχρά– δύσκολα αφήνουν τον τόπο τους.

Το 1993 και το 1994, η κυριότερη αιτία μετανάστευσης ήταν οι εμφύλιες συγκρούσεις. Ο ανταγωνισμός των δύο υπερδυνάμεων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και η παρέμβασή τους σε τοπικά ζητήματα με σκοπό να αυξήσουν την πολιτική επιρροή τους είχε ως αποτέλεσμα να διαταράξει τις υπάρχουσες ισορροπίες, να καταστρέψει τους παραδοσιακούς τρόπους επίλυσης των τοπικών διαφορών και να αυξήσει το επίπεδο της βίας, λόγω της πληθώρας όπλων που παρείχαν οι υπερδυνάμεις σε κυβερνήσεις ή άλλους τοπικούς παράγοντες. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 92% των συγκρούσεων μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έλαβαν χώρα στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Το φαινόμενο της πολιτικής βίας είναι ενδημικό σε αρκετές χώρες του τρίτου κόσμου μια και ούτε οι ίδιες οι κυβερνήσεις δεν είναι πια ικανές να το αντιμετωπίσουν, λόγω των περιορισμένων πόρων που διαθέτουν και του σαθρού κρατικού μηχανισμού που διαθέτουν.

Έτσι οι πολίτες βρίσκονται στο πρωτοφανές δίλημμα να μην έχουν σε ποιον να αποταθούν για ασφάλεια, δικαιοσύνη, αστυνόμευση. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια ακόμα πιο ανησυχητική κατάσταση με τις δεκάδες συμμορίες –κυρίως νέων ανδρών– οι οποίοι καταλαμβάνοντας κάποια στρατηγικά σημεία –πόλεις, πλουτοπαραγωγικές περιοχές– γίνονται ο «νόμος» της περιοχής με την δύναμη των όπλων. Μια κατάσταση που μοιάζει εκπληκτικά με αυτή που περιγράφεται στην ταινία Mad Max II.

Εθνικές συγκρούσεις

 Η κατάρρευση των δύο μπλοκ έχει αφήσει ένα τεράστιο πολιτικό κενό, το οποίο πέρα από τον αγώνα δρόμου των διαφόρων δυνάμεων στο ποια θα το καλύψει, έδωσε τα περιθώρια σε λαούς και εθνότητες να προωθήσουν τα αιτήματά τους. Αυτό όμως πολλές φορές οδήγησε σε εμπόλεμες συγκρούσεις μιας και δεν υπάρχει ένα σύνολο αρχών και κανόνων με βάση το οποίο τέτοιες συγκρούσεις θα μπορούσαν να επιλυθούν, λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπ’ όψη τους και τα δίκαια των λαών.

Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Μπούρμα, Μπουρούντι, Αιθιοπία, Γεωργία, Κουρδιστάν, Ιράκ, Κεϋλάνη, Σουδάν, η πρώην Γιουγκοσλαβία, Παλαιστίνη. Ο κατάλογος μπορεί να επεκτείνεται αέναα. Η πρόκληση για την διεθνή κοινότητα σήμερα είναι να μπορέσει να επιλύσει τις εθνικές συγκρούσεις μέσω της διαμεσολάβησης και να μην τις επιτρέπει να εκρήγνυνται σε πολεμικές συγκρούσεις. Στόχος είναι ο χειρισμός της εθνικής ποικιλομορφίας με έναν τρόπο που θα προωθεί την ανοχή μέσα και έξω από τα εθνικά σύνορα.

Περιβαλλοντικές και οικονομικές αιτίες

Μία από τις κυριότερες αιτίες προσφυγοποίησης είναι η καταστροφή του περιβάλλοντος. Χιλιάδες άνθρωποι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν γιατί η γη τους δεν μπορούσε πια να τους θρέψει, ή να τους παρέχει τα απαραίτητα προς το ζειν. Εδώ είναι φανερό ότι η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος συνδυάζεται με την ασυγκράτητη αύξηση του πληθυσμού. Η ερημοποίηση, η καταστροφή του όζοντος, το φαινόμενο του θερμοκηπίου που έχει ως αποτέλεσμα την σταδιακή αλλαγή του κλίματος, μη δίνοντας την δυνατότητα στις τοπικές κοινότητες να προσαρμοστούν στις γρήγορες αλλαγές συνεισφέρουν και αυτές με τη σειρά τους στο να εξαναγκάσουν τους ανθρώπους να βρουν «καλύτερο μέλλον» κάπου αλλού.

Τέλος, όσον αφορά τις οικονομικές αιτίες της προσφυγοποίησης, όπως είπαμε και στην αρχή, η σχέση μεταξύ οικονομικής ένδειας και μετανάστευσης δεν είναι τόσο άμεση, όσο μπορεί να φαίνεται από μια πρώτη ματιά. Αν σκεφτούμε ότι γύρω στο ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν σε κατάσταση φτώχειας και μόνο ένα 3% αποφασίζει να γίνει πρόσφυγας, καταλαβαίνουμε του λόγου το αληθές. Η χειροτέρευση της οικονομικής κατάστασης γίνεται λόγος προσφυγοποίησης μόνον όταν δρα συγχρόνως με άλλους παράγοντες, παράγοντες που προωθούν την αβεβαιότητα και αυξάνουν την αστάθεια στην ζωή του κόσμου.

Τα αίτια που αναφέραμε προηγουμένως δεν δρουν φυσικά το ένα ανεξάρτητα από το άλλο. Συνήθως συνδυάζονται το ένα με το άλλο, με αποτέλεσμα να χειροτερεύουν την κατάσταση και να κάνουν πολύ δύσκολη την εφαρμογή ενός σχεδίου διεξόδου.

Η χειροτέρευση της οικονομικής κατάστασης έχει σαν αποτέλεσμα την όξυνση των κοινωνικών συγκρούσεων, οι οποίες με τη σειρά τους διαταράσσουν την ομαλή λειτουργία της οικονομίας. Προσθέστε την πληθυσμιακή αύξηση και παίρνετε ένα –από τα πολλά– εκρηκτικά κοκτέιλ, που ωθούν τους ανθρώπους στην προσφυγοποίηση.

Η Αιθιοπία, για παράδειγμα, ταλανίζεται από μια εναλλαγή κακών όπως ο εμφύλιος πόλεμος και ο λιμός. Στα 1993, περίπου 230.000 Αιθίοπες κατέστησαν πρόσφυγες, ενώ οι «εσωτερικοί» πρόσφυγες –αυτοί δηλαδή που παραμένουν εντός της χώρας– έφτασαν το μισό εκατομμύριο. Τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες ο πληθυσμός της Αιθιοπίας αυξήθηκε κατά 30 εκατομμύρια, ενώ τα επόμενα σαράντα χρόνια υπολογίζεται να αυξηθεί κατά 106 εκατομμύρια!

Αν οι λόγοι που οι άνθρωποι αποφασίζουν να πάρουν τον δρόμο της προσφυγιάς είναι ένας συνδυασμός παραγόντων, παρόμοια πολύπλευρη πρέπει να είναι η προσπάθεια της αντιμετώπισης του προβλήματος.

Όσο και αν ακούγεται περίεργο ένας συνδυασμός προώθησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η προώθηση μιας οικολογικά ευαίσθητης και αυτοσυντηρούμενης οικονομίας, η μεταφορά πόρων από τον πλούσιο Βορρά στον Νότο και η επίλυση των συγκρούσεων με ειρηνικά μέσα –χωρίς αυτό αν σημαίνει τον παραμερισμό των δικαίων των λαών– την εγκαθίδρυση δημοκρατικών θεσμών και την προσπάθεια για την ευημερία όλων, χωρίς καμία διάκριση, αποτελούν κάποιες βασικές αρχές για την χάραξη μιας πολιτικής που θα κάνει τον πλανήτη μας πιο βιώσιμο.

Νέα Υόρκη,

εφημερίδα Πρωινή,

 Σαββάτο-Κυριακή,

 8-9 Απριλίου 1995