Η αφύπνιση της εθνικής συνείδησης

του Κωνσταντίνου Γεώρμα

Περιοδικό Εσείς,

Νέα Υόρκη, Τεύχος 124,

18 Σεπτεμβρίου 1993

Διάχυτη είναι η δυσφορία που επικρατεί σε μεγάλο μέρος του κόσμου για τη συνεχή αναβλητικότητα, τα παρασκήνια, τις κινήσεις της αντιπολίτευσης, εν ολίγοις τα εκλογικά παιχνίδια που παίζονται γύρω από το θέμα των Σκοπίων. Οι πολιτικές κινήσεις και προτάσεις γύρω από το ζήτημα φαίνεται να στοχεύουν περισσότερο στο τι εντυπώσεις θα προκαλέσουν στο εκλογικό σώμα, παρά στην ουσία του ζητήματος.

Πραγματικά, όσον αφορά τη διαχείριση των εθνικών κομμάτων από κόμματα και πολιτικούς, έχει γίνει πια φανερό ότι αν σαν έθνος περιμένουμε από αυτούς να τα διαχειριστούν με εντιμότητα και προοπτική, τότε θα παραμένουμε «προδομένοι» και θα καταλήγουμε στον δρόμο της ιδιώτευσης. Αν, όμως, κόμματα και μέσα επικοινωνίας διακρίνονται από αδυναμία αντιμετώπισης των εθνικών θεμάτων, υπάρχει ένα στοιχείο αισιοδοξίας: η κινητοποίηση του κόσμου.

Οι μεγαλειώδεις συγκεντρώσεις σε Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Νέα Υόρκη και οι εκατοντάδες μικρότερες αλλά ίδιας σημασίας, καταδεικνύουν ότι ο λαός φαίνεται αποφασισμένος, για πρώτη φορά σε τέτοια έκταση, να πάρει τις τύχες στα χέρια του.

Μεταπολίτευση: η εποχή των λωτοφάγων

Η μεταπολίτευση πέρα από μια σειρά θετικών αλλαγών –ενδεικτικά αναφέρουμε: εκδημοκρατισμός, θέσπιση κοινωνικού κράτους, αλλαγές στην παιδεία, είσοδος στην ΕΟΚ– χαρακτηρίστηκε και από μία «ευδαιμονοποίηση» της συνείδησης των Ελλήνων και μια ανάλογη «λήθη» των εθνικών θεμάτων.

Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου είχε συνέπειες σε αλλαγές όσον αφορά την στάση ζωής: το ουίσκι αντικαθιστά το παραδοσιακό κρασάκι, η βόλτα με αυτοκίνητο στην παραλία, την παραδοσιακή βόλτα στη λεωφόρο, οι εξοχικές κατοικίες και ο τουρισμός εξολοθρεύουν τα «αναξιοποίητα» δάση, το βίντεο στο σπίτι τον κινηματογράφο.

Μέσα σε 18 χρόνια οι Έλληνες πέρασαν στις πρώτες θέσεις κατανάλωσης θερμίδων, ουίσκι και τσιγάρου.  

Παρ’ όλη την εισβολή του τουρκικού στρατού στην Κύπρο –την πρώτη ανατροπή των συνόρων στην Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο– εμείς προτιμήσαμε να θεωρούμε ως «αδιατάρακτο» το ψυχροπολεμικό status quo. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξαν βέβαια η διανόηση και ο τύπος, οι οποίοι παραμερίζοντας τις ιστορικές εμπειρίες καλλιέργησαν την εντύπωση ότι με την υπογραφή της συμφωνίας ένταξης στην ΕΟΚ, η Ελλάδα έπαψε να κινδυνεύει, λες και μαζί με την υπογραφή μεταφέρθηκαν και τα σύνορά μας. Τα «ανήκομεν εις τη Δύση» και «Είσαι στην ΕΟΚ, μάθε για την ΕΟΚ», έγιναν το μεν πρώτο, άκριτη αποδοχή του δυτικού τρόπου σκέψης, ενώ το δεύτερο κατέληξε στο γνωστό κυνηγητό των ΕΟΚικών επιδοτήσεων.

Βιομήχανοι και κράτος εγκαταλείπουν τους παραγωγικούς τομείς και στρέφονται σε τομείς γρήγορου και εύκολου κέρδους: τουρισμό και εμπόριο. Οι εμπορικές μας σχέσεις χάνουν τον πλουραλισμό που είχαν –Μέση Ανατολή και Βαλκανικές και Ανατολικές χώρες- και προσανατολίζονται στις χώρες της ΕΟΚ. Οι εισαγωγές αυξάνονται σε πρωτοφανή επίπεδα: το 50% των προϊόντων που καταναλώνουμε είναι εισαγόμενα.

Η παρασιτοποίηση της κοινωνικο-οικονομικής δομής έχει φτάσει σε τέτοια επίπεδα, που η κυριαρχούσα λογική, σήμερα, είναι «ό,τι φάμε κι ό,τι πιούμε». Αποκορύφωμα αυτής της λογικής, το σκάνδαλο Κοσκωτά. Και το πιο σημαντικό ίσως, δεν ήταν τόσο η ύπαρξή του, αλλά το ότι η στάση ενός μεγάλου μέρους του κόσμου ήταν «αφού τρώμε, ας φάνε κι’ αυτοί»!

Φυσικό επακόλουθο αυτού του κλίματος ήταν ότι στην έναρξη του «διαλόγου» με την Τουρκία, το Νταβός του κ. Παπανδρέου, αυτοί που εναντιώθηκαν ήταν μία χούφτα ανεξάρτητες προσωπικότητες και αρθρογράφοι και τα 2.000 άτομα που κατέβηκαν στους δρόμους της Αθήνας –που απαρτίζονταν από ποντιακά και κυπριακά σωματεία, την Ένωση για τα Δικαιώματα και την Αυτοδιάθεση των Λαών, άτομα του χώρου του περιοδικού «Ρήξη» και τέλος ο χώρος που αργότερα συγκρότησε το περιοδικό «Ελλοπία».

Οι καιροί ου μενετοί

Κοινό χαρακτηριστικό αυτών που κινητοποιούνταν γύρω από τα εθνικά ζητήματα όλη αυτή την περίοδο ήταν ότι βρίσκονταν έξω από το χώρο επιρροής των κομμάτων και ότι λίγο-πολύ ήταν έξω από το κατεστημένο που διαμόρφωνε το τρίγωνο κράτος-κόμματα-τύπος. Ας δούμε λίγο το παράδειγμα της Κύπρου: Αυτοί που έσωσαν –κυριολεκτικά- την τιμή του Έθνους, που έδειξαν πώς θα έπρεπε να διεξάγεται ο απελευθερωτικός αγώνας ήταν οι πληβείοι της κυπριακής κοινωνίας: οι γυναίκες, οι μαθητές και οι μαθήτριες, οι μοτοσικλετιστές.

Όμως οι καιροί ου μενετοί. Οι σαρωτικές αλλαγές που ακολούθησαν την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης τίναξαν στον αέρα κάθε έννοια status quo. Οι Δυτικοί και η δυτικοθρεμμένη μας διανόηση, μένουν έκθαμβοι: Το «τέρας» του «εθνικισμού», που είχαν κατορθώσει να εξαλείψουν κάτω από τη σιδηρά πυγμή των πυρηνικών κεφαλών, άρχισε και πάλι να βρυχάται. Ακόμα πιο έκπληκτοι μένουν οι μαρξιστοτραφείς διανοούμενοι, οι οποίοι βλέπουν με δέος ότι ακόμα και 60 χρόνια «ταξικής πάλης» δεν μπορούν να εξαλείψουν την εθνική συνείδηση ενός λαού!

Το πρόβλημα είναι βαθύτατο: η Δύση, σε όλες τις εκφάνσεις, από τους φιλελεύθερους έως τους μαρξιστές, δεν διαθέτει καν τα διανοητικά εργαλεία που θα της επιτρέψουν να κατανοήσει το φαινόμενο αυτό! Διαβάστε, για παράδειγμα, τον ανταποκριτή των New York Times κ. A. Riding. Διαθέτει δύο κατηγορίες ανάλυσης: τα συμφέροντα των ΗΠΑ και τα «ανθρώπινα δικαιώματα». Τα «εθνικά δικαιώματα» του είναι άγνωστα. Χρειάζεται να έχει κανείς υψηλό διανοητικό θάρρος για να διαθέτει την ειλικρίνεια να δηλώνει ότι «ίσως χρειάζεται μία ουσιώδης αναθεώρηση της σκέψης μας γι’ αυτά που συνέβησαν τον 19^ο αιώνα [εννοώ την γέννηση των εθνών]». (S. Gruabard, editor του περιοδικού Daedalus στο καλοκαιρινό τεύχος).

Δύο είναι οι κύριες αιτίες της αφύπνισης της εθνικής συνείδησης. Η πρώτη είναι οι… ομοβροντίες του πολέμου της Γιουγκοσλαβίας που διέκοπταν την μακαριότητα των αμερικάνικων σαπουνόπερων της ελληνικής τηλεόρασης. Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες ανακαλύπτουν ότι τα σύνορά τους είναι στα Βαλκάνια. Δυτικοί και Αμερικανοί αρχίζουν να βλέπουν και πάλι περίεργα αυτούς τους περίεργους ορθόδοξους Έλληνες, που έχουν γίνει μπελάς με τα οικονομικά τους μποϋκοτάζ και την επιμονή τους να μην ονομαστούν τα Σκόπια Μακεδονία. Η Δύση φαίνεται να προτιμά τον Γκλιγκόρωφ και την Τουρκία, παρά την «κοιτίδα του Ευρωπαϊκού πνεύματος».

Η δεύτερη αιτία αφύπνισης οφείλεται στις κοινωνικο-οικονομικές διεργασίες. Σήμερα, στα στρώματα που διαχειρίζονται τις τύχες της χώρας –κυβέρνηση, κόμματα, διανοούμενοι, τύπος, κράτος- επικρατούν δύο λογικές. Μία που βλέπει προς τα πίσω και θέλει να ανασυγκροτήσει τον «χαμένο παράδεισο» της μεταπολίτευσης και μία που θέλει να προετοιμάσει και να πραγματοποιήσει την προσαρμογή της Ελλάδας στο ρόλο μιας σχετικά εκσυγχρονισμένης τουριστικής-παρασιτικής απόφυσης της Δύσης. Κοινή βάση και των δύο παραμένει βέβαια η αποδοχή της παρασιτικής διάρθρωσης της χώρας, πράγμα που αντανακλάται ευθέως στην κοινή πολιτική που ακολουθείται στα εθνικά θέματα: το Νταβός του κ. Παπανδρέου βρήκε επάξιο διάδοχό του, το Νταβός του κ. Μητσοτάκη. Η οικονομική αναδιάρθρωση που πραγματοποιείται κάτω από τα κελεύσματα της ΕΟΚ, την επόμενη περίοδο, θα θίξει σε έντονο βαθμό την πλειοψηφία των στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας, ενώ άλλα –γυναίκες, νέοι- θα τα περιθωριοποιήσει. Το ευρωπαϊκό όνειρο αρχίζει να παίρνει το χαρακτήρα εφιάλτη. Η κοινωνική και οικονομική κρίση είναι αυτή που πυροδοτεί σήμερα την επανεθνικοποίηση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο κύριος όγκος του συλλαλητηρίου για το Μακεδονικό στην Αθήνα απαρτιζόταν κατά κύριο λόγο από μαθητιώσα νεολαία και γυναίκες, ενώ μία πρόσφατη δημοσκόπηση (15 Αυγούστου) δημοσιευμένη στην εφημερίδα Καθημερινή, οι γυναίκες φαίνονται να είναι πιο ανένδοτες στο θέμα της ονομασίας.

Η πλημμυρίδα ιστορικών εκδόσεων, η κατακόρυφη αύξηση εκδηλώσεων γύρω από το δημοτικό τραγούδι, η ενασχόληση με τη γλώσσα, η αύξηση των φωνών στον τύπο και στα πανεπιστήμια υπέρ των εθνικών θεμάτων, η τεράστια ανταπόκριση του κόσμου στην προσπάθεια συλλογής από την Εκκλησία βοήθειας προς το φίλο Σερβικό λαό. Το δίκτυο «SOS Βαλκάνια» και τα καραβάνια αλληλεγγύης και χιλιάδες άλλες κινήσεις αποτελούν ένα ψηφιδωτό του οποίου το πρόσωπο δεν έχει ακόμη σχηματιστεί.

Σήμερα, στο ελληνικό πολιτικό στερέωμα, δεν υπάρχουν εκείνες οι συγκροτημένες πολιτικές δυνάμεις, που να μπορούν να προσφέρουν εναλλακτική πολιτική, στρατηγική και ηγεσία σε ένα παραγωγικό, εθνικό, λαϊκό μπλοκ. Και η αντίσταση του πολιτικο-επικοινωνιακού κατεστημένου, της κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας στην ελληνική κοινωνία θα είναι λυσσαλέα. Είναι στο χέρι μας η εθνικοποίηση να μην παραμείνει σ’ ένα επιφανειακό επίπεδο, αλλά να αποκτήσει σταθερές κοινωνικές ρίζες οργανώνοντας κοινωνικούς θεσμούς και δομές που θα ανατρέπουν την υπάρχουσα παρασιτική δομή. Είναι στο χέρι μας να παλέψουμε για ένα εναλλακτικό μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, που θα στηριχτεί στα παραγωγικά λαϊκά στρώματα, που θα ενισχύει την Βαλκανική συνεργασία, που θα ενισχύει την περιφέρεια και όχι την Αθήνα. Αν το εθνικό δεν αποτελέσει το έναυσμα για ριζοσπαστικές κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές, ανάλογες με εκείνες της περιόδου 1909-1922, και δεν αποκτήσει έναν αυτόνομο λόγο πέρα από το θανατερό αγκάλιασμα του πολιτικο-επικοινωνιακού κατεστημένου, τότε ας ετοιμαστούμε να θρηνήσουμε και άλλες «χαμένες πατρίδες».

Περιοδικό Εσείς, Τεύχος 124,

Νέα Υόρκη, 18 Σεπτεμβρίου 1993